Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi, İnfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji AD, Manisa

Dezenfeksiyon, mikrobiyal kontaminasyon sonrası olası bir enfeksiyonu engellemek için ortamdaki (özellikle hastane ortamı) potansiyel tehlikeye sahip mikroorganizmaları türce ve sayıca azaltmak, yok etmek veya uzaklaştırmaktır.

Dezenfektanlar ise dezenfeksiyon amacıyla kullanılan, mikroorganizmaları hücre zarı işlevini bozmak, hücre proteinlerini denatüre etmek, enzimlerin aktivitesini bozmak ve nükleik asitleri etkilemek gibi yollarla mikrobisit veya mikrobiyostatik etki özelliğine sahip maddelerdir.

Dezenfeksiyon işleminde, yüksek düzeyde, orta düzeyde ve düşük düzeyde olmak üzere üç kademede uygulama yapılabilmektedir. Yüksek düzeyde dezenfeksiyon; mukoza ile temas eden araç ve gereçler için, sporisidal aktiviteli kimyasal dezenfektanlarla 20 dakika süre ile uygulanır. Orta düzeyde dezenfeksiyon; termometre ve hidroterapi tankları vb. için tüberkülosidal aktiviteli kimyasal dezenfektanlarla 10 dakika süre ile uygulanır. Düşük düzeyli dezenfeksiyon ise steteskop, yatak, sürgü, küvez, yemek kapları, yerler, duvarlar, lavabo, tuvaletler ve odadaki eşyalara tüberkülosidal aktivitesi olmayan kimyasal dezenfektanlarla 10 dakika süre ile uygulanır.

Dezenfeksiyon düzeyinin ve kullanılacak dezenfektanın seçiminde; öncelikle işleme girecek yüzeyin yapısal özelliği (yüzeyde organik maddelerin varlığı) kontamine olduğu, mikroorganizmanın özellikleri(sayı, cins, direnç özellikleri), dezenfektanın özellikleri (yoğunluk, süre, pH, ısı) ve işlemin gerekliliği ile maliyeti göz önünde bulundurulmalıdır.

Hastane ortamının nozokomiyal infeksiyonlardaki rolü çok önemlidir. Genelde hastane ortamının hasta veya personelden mikroorganizma taşıyabileceği düşünülmemektir. Fakat birçok patojenin bu gibi kuru ortamlarda yaşayabildiği ve çeşitli yollarla yayılabildiği bilinmektedir. Bu nedenle bu ortamların öncelikle temizliği (toz, toprak) ve dezenfeksiyonu (hasta çıkartıları, çeşitli organik maddeler) önemlidir.

Bu ortamlardaki patojenlerin hastalık yapabilmeleri için ortamda yüksek konsantrasyonlarda bulunmaları ve hastalık yapıcı özelliklerinin olması gerekmektedir. Bunun gösterilmesi ancak epidemiyolojik olarak değerlidir. Ortamdan sürüntü ile alınan patojenlerin kültürlerinin yapılmaya çalışılması ortam dekontaminasyonu hakkında sağlıklı bir gösterge değildir, terkedilmiştir.

Yüzey dezenfeksiyonu için bir dezenfektan solüsyon seçmeden önce dikkat edilmesi gereken nokta, o iş için gerçekten bir dezenfektan kullanmaya gerek olup olmadığıdır. Örneğin hastadan uzak hastane alanlarının rutin dezenfeksiyonu israftır ve gereksizdir. Bu tür yerler, yüzeyler ve lavabolar sıcak su ve deterjan ile temizlenebilir.

Hasta bakımında, sterillenmesi veya dezenfekte edilmesi gereken, kullanılan alet, cihaz, yer ve yüzeyler, lavabolar, duvarlar hasta ile temas derecelerine göre kritik, yarı kritik ve kritik olmayan diye üç gruba ayrılır. Hasta odasındaki eşyalar, yatak çarşafları, duvar ve döşemeler, lavabo, tuvalet gibi hasta ile yakın temasta olan yüzeyler kritik olmayan gruba girer. Böyle eşya ve alanlar en az sıcak sabunlu veya deterjanlı su ile ve/veya düşük düzeyli dezenfektanlar ile iyice temizlenmelidir. Ancak bir mikrobik bulaş söz konusu ise bu durumda hangi dezenfektanın kullanılmasının yararlı olacağının bilinmesi gerekmektedir.

Hasta ortamında bulunan organik maddeler özellikle mikroorganizmaların varolduğu kan, serum, mukus, dışkı, balgam, idrar vb. ne kadar çoksa dezenfektanların etkisi o denli az olur. Çünkü bu maddeler kimyasal dezenfektanların yapısını bozabilir veya dezenfektanların mikroorganizmalarla temasını önleyebilir. Öncelikle temizlikle ortam bu maddelerden arındırılmalıdır ve organik materyallerden en az etkilenen dezenfektanlar kullanılmalıdır.

Kimyasal dezenfektan, geniş spektrumlu olmalı, az oral kirlilik ve az deri irritasyonu yapmalı, kokusuz veya az kokulu olmalı, deterjanla birlikte yüksek aktivite göstermeli, pH >7 alkali olmalı, etki süresi bilinmeli ve uygulama sırasında süreye uyulmalıdır.

Hastane ortamının temizlik ve dezenfeksiyonuna; hastanedeki odalar, koğuşlar, hasta yatak ve dolapları, banyo ve lavabo, tuvaletler ve kanalları, duvarlar, ameliyathane masaları dahil olmaktadır. Ayrıca mutfak personeli, laboratuvar personeli, bakım ekibi, hasta ile doğrudan veya dolaylı ilişkisi olabilecek kişiler, kendi çalışma yüzeylerinin temizlik ve dezenfeksiyonunu yapmalıdırlar. Herhangi bir yüzey deterjanla temizlenince mevcut mikroorganizmaların %80 i yok edilebilir. Oysa dezenfektan kullanılırsa % 90-99 u ölür. Hastane ortamında kullanılabilecek yüzey dezenfektanları ve özelliklerini aşağıdaki şekilde özetleyebiliriz.

• Hipokloritler, klorlu dezenfektanların en eski, en çok kullanılan, en ucuz, kolay sağlanan ve hızlı etki eden şekilleri olup sıvı (örn: sodyum hipoklorit) veya katı (örn: kalsiyum hipoklorit, sodyum dikloroizosiyanürat) halde bulunurlar.

• Geniş bir etki spekturumları vardır (bakterisit, fungisit, tüberkülosit, virüsit ve sporosit) ev temizliği, süt endüstrisi ve yüzme havuzlarında kullanılırlar.

• Dezavantajları aşındırıcı olmaları (metalleri), organik madde varlığında inaktive olmaları ve dayanıksız olmalarıdır.

• Çamaşır suyu (NaOCl) %5.25 konsantrasyonda sodyum hipoklorittir. Dezenfekte edilecek yüzeylerdeki organik madde miktarına bağlı olarak 1/10-1/100’e kadar sulandırılır. Sodyum hipokloritin %5.25’lik stok çözeltisinin 1/10’luk dilüsyonu yaklaşık 5000ppm serbest klora eşdeğer gelmektedir. Bu çözelti yere dökülen, etrafa sıçrayan kanların dezenfeksiyonu için CDC (Centers for Disease Control) tarafından önerilmektedir. Oldukça temiz yüzeyler için 1000ppm aktif klor yeterlidir.

• Ph=8 olan musluk suyu ile taze hazırlanan ve kapalı opak şişelerde oda derecesinde saklanan NaOCl stabilitesini bir ay korumaktadır. Ancak bir ay içerisinde sık sık ağzı açılırsa aktif klor konsantrasyonu azalmaktadır. Çözeltinin 30 gün sonra 5000ppm aktif klor içermesi isteniyorsa, yüzde 5.25’lik stok çözeltiden 1/5 oranında sulandırma yapılmalıdır.

• Hipoklorit (klorak)= 990 ml su + 10 ml klorak

• Yerler ve horizontal yüzeyler için kullanılır. (%5’lik) Hipoklorit ® ortam dezenfeksiyonu (süre= 1 dk.).

• İkinci bir grup bileşik dikloroizosiyanürik asitin sodyum ve potasyum tuzlarıdır. Tablet veya toz halinde bulunurlar, nemden korunmalıdırlar. Hipokloritlere üstünlükleri kloru daha uzun süre tutmaları ve daha uzun bir bakterisit etki ortaya koymalarıdır.

• Precept (dikloroizosiyanürat) ile bu olay biraz çözülmüştür. Granül ve tablet halinde bulunur.

• Granül halinde; hasta çıkartılarının döküldüğü yüzeylere temizlemeden dökülerek beklenmelidir. Sulandırılmaz. Nemsiz yerde aylarca stabil kalabilir.

• Tablet halinde; yer ve yüzeyler için 2.5gr tablet + 8-10 litre su ile sulandırılır ve hemen kullanılmalıdır (0.5gr tablet + 2litre su ). Yerler ve horizontal yüzeyler için.

• Sodyum hipokloritten daha etkili, organik kirliliğe ve Ph değişikliklerine daha dayanıklıdır.

• Nötralize olmayan konsantre hipoklorit solüsyonları depolandıklarında yavaş, eritilince hızla bozulduklarından her gün taze solüsyonlar hazırlanmalıdır.

• Tükrük, dışkı ve benzeri materyallerin dezenfeksiyonunda kullanılır.

• Saf çözeltileri; toksik, karsinojen, tahriş edici, aşındırıcı ve kötü kokuludur. Bu gün kullanılmamaktadırlar (Kötü hastane kokusu).

• Uygulandıkları yüzeylerde uzun süre bozulmadan kalırlar. Organik maddelerden etkilenmezler.

• En çok kullanılan üç fenol türevi vardır. Orto-fenil-fenol / orto-benzil-paraklorofenol / para-tersiyer-amil-fenol.

• Baz formülasyona deterjanların ilavesi bir seferde hem temizleme hem dezenfeksiyon yapma özelliği kazandırır.

• Fenol bileşiklerinin genel olarak %2-5’lik çözeltileri kullanılır.

• Lizol (%5) çeşitli fenol bileşiklerinin bir sabun çözeltisi ile karışımını içerir. Bu karışım döşemeleri, duvarları, masa yüzeyleri, kontamine rektal termometreleri, hastaların salgı ve çıkartılarını, kontamine hasta eşyalarını dezenfekte etmede kullanılır.

• Krezol ve ksilenoller kömür katranı türevleri olup fenol benzeri bileşiklerdir. Genellikle sanitasyon amacıyla kullanılırlar.

• Fenolün sudaki %5’lik çözeltisi M.tuberculosis dahil vegetatif hücreleri süratle öldürür, fakat sporlar çok daha dirençlidir. Viruslara etkisi azdır.

• Alkoller (%70) temiz bir yüzey için kullanılabilir. Alkol+deterjan daha etkilidir.

• Fenol (%5’lik) ortam, laboratuvar bankları, ameliyathane odaları dezenfeksiyonunda kullanılır (30 dakika).

• Yüzey gerilimini azaltan, ıslatıcı ve çözücü özellikleri iyi olan maddelerdir. Deterjanlar ve sabunlar bu gruptadır.

• Deterjanlar kompleks organik maddeler olup kimyasal yapılarına göre anyonik (sodium lauryl sülfat, sabunlar), katyonik (kuaterner amonyum bileşikleri) ve non iyonik olarak gruplandırılırlar. En etkili olanlar katyonik deterjanlar yani kuaterner amonyum bileşikleridir.

• Bazı gram olumlu bakteriler, viruslar, mantarlar ve alglere etkilidirler. M.tuberculosis, pseudomonas cinsi bakterilere, hepatit virusu ve sporlara etkisi yoktur.

• Düşük konsantrasyonlarda bakteriostatiktir.

• En iyi alkali çözeltilerde etki gösterirler, organik madde varlığında etkileri çok azalır. Sabunlar ve anyonik datarjanlar tarafından kolayca nötrlenirler.

• Renksiz, kokusuz, boyamayan, aşındırıcı olmayan, ucuz ve toksik etkileri çok az olan maddelerdir.

• En sık kullanılanlar benzalkonyum klorit (zefiran), benzotonyum klorit ve setilpridinyum klorittir.

• Temizleyici maddelerle karıştırılarak hem dezenfeksiyon, hem de temizleme yapmak üzere hastanelerde yerlere, duvarlara, mobilyalara, alet yüzeylerine ve tuvaletlere uygulanırlar. Düşük toksisite ve deterjan özellikleri bunları çok iyi sanitasyon araçları yapar. Sadece hastane ortamının temizliğinde kullanılırlar.

• Bakterisit, virusit ve fungisittir.

• Buhar fazı çok sporisittir.

• Biyolojik emniyet kabinlerinin dekontaminasyonunda kullanılır. Yöntem toksik olmaması, toksik artıklar bırakmaması ve daha ucuz olması ile etilen oksit ve fomaldehit sterilizasyonuna üstünlük gösterir.

• Yüksek düzeyde dezenfeksiyon için besin ve içecek endüstrisinde ve ameliyathanelerin soğuk sterilizasyonu için yaygın olarak kullanılmaktadır.

• Bakteri sporları dahil bütün mikroorganizmalara düşük konsantrasyonlarda (%0.001-0.2) çok hızlı etki eder.

• Önemli bir özelliği, toksik olmayan parçalanma ürünleri (örn: asetik asit, su, oksijen, hidrojen peroksit) meydana getirmesi ve artık bırakmamasıdır.

• Organik madde varlığında bile etkilidir.

• Katı polimer şekli olan paraformaldehit veya sıvı formalin halinde satılır.

• Hem sıvı hem de gaz halinde dezenfektan ve sterilizan olarak kullanılırlar keskin kokulu tahriş edici bir gazdır.

• Suda kolay çözünerek formalin denen sulu çözeltiyi meydana getirir. Sulu çözeltisi bakterisit, tüberkülosit, fungisit, virüsit, sporosittir.

• Buhar halinde emniyet kabinlerinin ve odaların dekontaminasyonu için kullanılmıştır.

• (%3-8) formaldehit, binalar ve odaların dezenfeksiyonunda (10-30dk) uygulanır.

• Glutaraldehit: (Cidex, Cide): Yüzeyleri hızla dezenfekte eder, toksiktir.

• Patlayıcı olmayan bir sıvıdır.

• Gaz halinde, oksitlerden daha mikrobisist olmakla beraber nüfuz edici etkisi daha zayıftır. Bu zayıf etki ve yüksek toksisitesi kullanılışını sınırlar. Binaları ve steril odaları dezenfekte etmekte kullanılır.

Hastane ortamında, hasta odalarının kapı kolları ve karyolalar günlük rutin temizliğinde deterjanlı ve durulanmış ıslak iki bezle ard arda silinmeli ve mutlaka nemli bırakılmayıp, kurulanmalıdır.

Zemin günlük olarak temizlendiğinden infeksiyon riski oluşturmaz ve genellikle dezenfektan kullanmanın gerekli olmadığı kabul edilmektedir. Ancak gerektiğinde infekte hasta odalarında dezenfektan solüsyon kullanılabilmektedir. Örneğin Hepatit-B’li bir hastanın kanı etrafa sıçradığında ve yere döküldüğünde böyle bir tehlikeli bir materyelden personeli korumak için eldiven ve plastik bir önlük giyilerek kan üzerine yüksek konsantrasyonda bir klor bileşiği veya berrak, çözülen bir fenol bileşiği dökülmelidir. Örneğin; 10.000ppm aktif klor içeren bir çözelti (1/10 oranında çamaşır suyu) uygundur.

Kan ve dökülmüş diğer infekte materyalin, laboratuvar atıklarının, tezgah yüzeylerinin, hasta yemek kaplarının dezenfeksiyonu için sodyum hipoklorit veya sodyum dikloroizosiyanürat (NaDCC) kullanılabilir. Sodyum dikloroizosiyanürat formülasyonları toz ve granül halindedir, dökülmüş kan veya infekte materyalin üzerine doğrudan uygulanır ve sonra tek kullanımlık bir bezle silinir.

Berrak çözünen fenol bileşiklerinden bazıları geçimli bir deterjan içerirler, dolayısıyla temizleme ve dezenfeksiyon bir arada yürür. Bu bileşikler balgam, dışkı veya tüberkülozlu materyal ile kontamine olmuş yer ve yüzeyleri dezenfekte etmede de kullanılır.

Ameliyathanede, fenollü dezenfektan çözeltilerle her vaka sonrası oda silinmelidir. Servisler, elektrik süpürgesi ile temizlenmeli normal süpürge ile temizlikten kaçınılmalıdır. Islak yüzeyler mikroorganizmaların üremesini ve patojenlerin yayılımının artmasına neden olabilmektedirler. Bu nedenle yüzeylerin kurutulmasına dikkat edilmelidir.

Duvarların ayda bir tavandan duvara çok iyi temizlenmesi yeterli olmaktadır. Eğer hasta çıkartıları ile kirlenme varsa fenollü veya hipokloritli çözeltilerle dezenfekte edilmelidir.

Yüzey (yer) temizliğinde kullanılan sistemde kovalar, fırçalar, paspaslar ve makineler söz konusudur. Yer temizliğinde kullanılan su kovaları sık sık değiştirilmelidir. Biri pis (kirli paspasın yıkandığı) biri temiz su koymak için kullanılan iki kova tekniği uygulanmalıdır. Kovalar plastik ve iki ayrı renkte olmalıdır. Kullanıldıktan sonra iyice çalkalanmalı, deterjanla iyice yıkanmalı gerekirse dezenfektanlarla yıkanmalı ve mutlaka kurutulmalıdır. Kurutulduktan sonra ters çevrilerek muhafaza edilmelidir.

Fırçalar da kullanıldıktan sonra günlük olarak deterjanlarla yıkanmalı ve kurutulmalıdır. Kuru olarak saklanmalıdır. Ayrılabilen başlıklı paspaslar kullanıldıktan sonra günlük olarak deterjanla yıkanır, pamuklu bezden yapılmış bir torbaya konulduktan sonra yıkanmak üzere çamaşırhaneye gönderilmeli, ya da %1 sodyum hipoklorit çözeltisinde bekletilip, durulanıp, kurutulmalı ve kuru muhafaza edilmelidir.

Makine ile zemin temizliği: Kullanılan temizlik otomatının deposuna önce su sonra yeterli konsantrasyonu sağlayacak miktarda dezenfektan konur. Temizlik esnasında otomat önce kimyasalı bırakır, fırçalar ve vakum yapar, sadece zemin temizliğinde kullanılır. Genellikle iş bittiğinde makinenin tankı boşaltılmalı ve makine kuru olarak muhafaza edilmelidir.

Uygulamada, zemin dezefeksiyonunda günümüzde iki sistemden söz edilebilir.

l. Sistem: Çift kova metodu: Gereçler; 2 kovalı araba, pres ve paspas.

Kullanım: Mavi kovaya yeterince su konulur. İstenilen konsantrasyonda dezenfektan ilave edilir, kırmızı kovaya mavi kovanın ¼ oranında durulama suyu ilave edilir. Akşamdan temizlenmiş paspas, mavi kovadan yeterince ıslatılıp pres preste aynı kovaya sıkılır. Pres hemen kırmızı kovaya çevirilir. Paspas ile 10-15 m2 alan (kirliliğe göre) silinip, paspas kırmızı kovada durulanıp iyice sıkılır. Mavi kovada dezenfektana batırılıp fazla suyu biraz süzüldükten sonra yeterince kırmızı kovaya sıkılır ve işlem bu şekilde devam eder, sonuçta mavi kovadaki dezenfektanlı solüsyon kirlenmeden biter, kırmızı kova kirlenir ve çoğalır. Bu sistem ile neticeler iyi bir uygulama ile %80 civarında çıkabilir. Rutin temizleme sonucu sonuç daha iyileşecektir.

2. Sistem: Mop sistemi: Bu sistemde alanın durumuna göre fazla miktarda 15-20 adet gibi mop alınır. Bu moplar akşamdan yıkanıp kurutulmuştur. Gereçleri: Yeteri kadar mop, mop sapı, mop pres ve arabası. Solüsyona batırılan mopun fazla suyu mop presi ile (aynı kabın içine) sıkılıp yüzey silinir. Kirlenen mop yıkama için kirli torbasına konulup aynı şekilde yenisi alınır ve işlem alan bitinceye kadar devam eder. Sonuç %95 ve üzeridir.

• Deconex 51 DR (Didesil dimetil amonyum klorür) %4 60 dk.

• Buraton 10 F (Formaldehit, glutaraldehit glioksal, etil heksanal) %1 30dk.

• Bacteranios D (Formaldehit, glioksal glutaraldehit, didesildimetil amonyum klorür) 0.25 15dk

• Lysoformin (Formaldehit, glutaraldehit) %1,5 1saat.

• Presept tbl (Dikloisosiyanürat) 500 mg tbl+2lt su. Hemen kullanılmalı.

• Somatox tbl 1tbl+5lt su 5 dakika

• Combi yüzey (Benzalkonyum klorit, glutaraldehit) %1 15dakika.

• Presept Granül (Dikloroisosiyanürat) sulandırılmaz. Nemsiz yerde aylarca kalır.

1. Aylieffe GAJ. Prevention of spread of infection: Cleaning, disinfection and sterilization. IFIC Newsletter 1993; 5: 5-8.

2. Babb JR. Disinfection: Process options. IFIC Newsleter 1994; 6: 6-8.

3. Bilgehan H. Temel Mikrobiyoloji ve Bağışıklık Bilimi. İzmir; 9. Baskı, Barış Yayınları Fakülteler Kitabevi, 1999: 219-226.

4. Bloomfield SF. Chlorine and iodine formulations. In: Ascenzi JM. Ed. Ed. Handbook of Disinfectants and Antiseptics. New York: Marcel Dekker; 1996: 133-158.

5. Coates D, Hutchinson DN. How to produce a hospital disinfection policy. J Hosp. Infect. 1994; 26: 57-68.

6. Derbentli Ş. Dezenfeksiyon. Aktüel Tıp Dergisi Ekim 1996; 1(6): 414-416.

7. Dychdala GR. Chlorine and chlorine compounds. In: SS Block ed. Disinfection, Sterilization and Preservation. 4th ed, Philadelphia: Lea&Febiger. 1991; 138.

8. Johanson CB: Sterilizasyon ve dezenfeksiyon. In: Topçu AW, Söyletir G, Doğanay M. İnfeksiyon Hastalıkları ve Mikrobiyolojisi. Cilt 1, 2000, Nobel Kitabevleri, İstanbul 333-348.

9. Lever AM, Sutton SV. Antimicrobial effects of hydrogen peroxide as an antiseptic and disinfectant. In: Ascenzi JM. Ed. Handbook of Disinfectants and Antiseptics. New York: Marcel Dekker; 1996: 159-176.

10. Nystrom B. New tecnology for sterilization and disinfection. Am J. Med 1991; 91: 264-266.

11. Özyurt M. Hastanelerde Temizlik, Dezenfeksiyon, Sterilizasyon ve Tıbbi Atıkların Yok Edilmesi. Hastane İnfek. Dergisi; 1999; 3(4): 175-183.

12. Palabıyıkoğlu Y. Amelyathanelerin Temizlik, Dezenfeksiyon ve Sterilizasyonu. Flora Dergisi 1997: 236-241.

13. Pelczar MJ Jr, Chan ECS, Krieg NR: Microbiology Concepts and Applications. Control of microorganisms, chemical agents, 1st ed, Newyork: Mc Graw Hill Inc. 1993; 221-236.

14. Rutala WA. APIC guidelines for selection and use of disinfectants. Infect Control 1990; 18: 99-117.

15. Rutala WA, Weber JJ. New Disinfection and Sterilization methods. Emerg Infect Dis 2001; 7: 348.

16. Widmer AF, Frei R: Decontamination, Disinfection and Strelization. In: Murray PR, Baron EJ, Pfaller MA, Tenover FC, Yolken RH eds. Manual of Clinical Microbiology, 7 th ed. Washington DC: ASM Pres. 1999; 138-164.

17. Zaidi M, Wenzel RP: Disinfection, Sterilization and Control of Hospital Waste. In: Mandell GL, Bennett JE, Dolin R eds. Principles and Practice of Infectious Diseases. 5th Ed, 2000, Churchill Livingstone, Philadelphia, p. 2995-3004.