DEZENFEKTAN SEÇİMİ VE DEZENFEKTANLARIN KULLANIMI KONUSUNDA GÜNCEL REHBERLER

Prof. Dr. Bülent GÜRLER

İstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi, Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji AD, İstanbul

Dezenfektanlar tabii özellikleri gereği genellikle toksik maddelerdir. Doğal olarak da mikroorganizmaları inaktive etmek yada yok etmek üzere kullanılırlar. Toksik olmayan bir dezenfektan bilgilerimiz içinde bulunmamaktadır. Herhangi bir dezenfektanı kullanmak üzere seçmeden önce onun hangi mikroorganizma cinsi üzerine etkili olduğu konusunda bilgilere ihtiyacımız olacaktır. Bu mikroorganizma cinsleri; viruslar, bakteriler, bakteri sporları ve mantarlar olmak üzere kategorize edilmeli ve dezenfektan maddenin bunlara karşı bakterisid veya bakteriyostatik aktiviteleri bilinmelidir.

Dezenfektanların temel içeriklerine göre farklı çeşitleri bulunmaktadır. Bunlardan bir kısmı cihazlar, aletler ve yüzeyler için olmakla beraber bir kısmı da insan veya hayvan cildine uygulanan nispeten daha az toksik ve canlılar için zararlı etkileri az olan dezenfektanlar olmalıdır. Bu dezenfektanların basit olarak sınıflandırılması şu şekilde yapılabilir:

Dezenfektanların sınıflandırılması

• Alkaliler
  • Hidroksitler
• Biguanidler
  • Klorhekzidin
• Katyonik surfektanlar
  • Kuaterner amonyum bileşikleri
• Halojenler ve halojen içerikliler
  • Klor bazlı
  • İyot bazlı
• Oksitleyici ajanlar
  • Peroksitler
  • Peroksijen komponentleri
• Fenoller
  • Fenol tuzları ve bileşikleri
  • Sentetik fenoller
• Redükleyici ajanlar
  • Aldehitler

Listedeki tüm dezenfektanlar doğal olarak mikroorganizmaların tümüne etkili değildirler. Bazılarına duyarlı bazılarına ise dirençli olabilirler. Bir dezenfektanın etkili olabildiği şu kriterlerden anlaşılabilir:

            1. Aktivesini koruduğu geniş bir etki spektrumunun olması,

            2. Temas süresince canlı hücrelerin redüksiyonunun belirlenebilir olması,

            3. Geniş bir pH ve ısı aralığında etkili olabilmesi,

            4. Organik artıkların (idrar, dışkı ve kan vs.) varlığında dahi etkinliğini göstermesi.

Hastane hijyeni

            Hasta barındırılan, tanı ve tedavisi yapılan yerlerde kısaca hastanelerde hijyen etkili bir temizlik programıyla başlar. Sadece organik artıkların ve bölgede yerleşmiş olan mikroorganizmaların değil, hijyenik olmasına özen gösterdiğimiz bölgelerin temizliği ve devamlılığı önemlidir. Organik artıkların varlığı bazı dezenfektanların aktivitesinin azalmasına veya yok olmasına da neden olmaktadır. Bundan dolayı özellikle hipokloritlerin kullanılması aktivite kayıplarına neden olacağından dezenfektan maddeler kullanılmadan önce sıcak su yoksa soğuk su ve deterjanla mekanik temizliğin yapılması önerilir. Bu su ve deterjanla temizlik uygulamasının en az 15 dakika süreyle yapılması önerilmektedir. Suyla durulamanın sürekli değiştirilen temiz suyla yapılması da önemlidir. Çünkü kullanılan suyun içinde bulunan mikroorganizmalar yeniden temizlenmiş yerlerin kontaminasyonuna neden olacaklardır. Bu tür sanitasyon işlemleri için her birim kendi şartlarına uygun ve fakat temel kaidelerden sapmaksızın temizlik işlemlerinin nasıl yapılması gerektiği konusunda formular hazırlamalılar ve bunun doğru uygulanması için de kontrollerini sıklıkla sürdürmelidirler.

            Temel tanımlamalar

            Germisid aktiviteyle birlikte kullanılan ifadeler terminolojik olarak yapılan hatalar veya birliktelik olmaması nedeniyle bazı karışıklıklara ve gerçekten kavram kargaşası nedeniyle yanılgıya düşülmesine neden olmaktadır. Örneğin 25 ppm konsantrasyonda kullanılan iyodoforlar hijyenik temizleyici olarak adlandırılırken 75 ppm konsantrasyona çıkarıldığında dezenfektan olarak adlandırılabilmektedirler. Bu nedenle kullanılan deyim ve ifadelerin ne, nerede, nasıl, neden? sorgulamaları yapılarak kullanılmaları gerekir.

            Sanitizer

            Genelde mikroorganizma sayısının emniyetli bir seviyeye düşürülmesi sanitasyon olarak tanımlanır. Bilimsel olarak ta mikroorganizma sayısının 30 saniye içinde 5 log düşürülmesi veya %99.999 ölümü şeklinde ifade edilir. Sanitize maddelerin dezenfektan maddelerdeki gibi patojen ve infeksiyon hastalıklarına neden olan  mikroorganizmaları tahrip etmesi beklenmez. Alternatif bir tanımlama da sert yüzeylere uygulanan sanitize maddeler için yapılır ve bu tür kimyasal maddelerin mevcut mikroorganizma sayısını 30 saniye içinde 3 log veya %99.9 oranında azaltması gerektiği belirtilmiştir.

            Dezenfektan

            Dezenfektan maddeler infeksiyon yapabilecek patojen mikroorganizmaların tahrip edilmesi için kullanılan kimyasal maddelerdir. Ancak bunların bakteri sporlarını ve tüm virusleri öldürmeleri beklenmez. Teknik olarak tarif edildiğinde 5 dakika üzerinde ancak 10 dakikadan daha az  bir süre içinde patojen mikroorganizma sayısını %99.999 oranında düşüren kimyasal maddelerdir denir.

Dezenfektan ile sanitizer arasındaki en önemli fark seyreltmede karşımıza çıkmaktadır ve bu nedenle de konsantre olan dezenfektan maddelerin patojenleri öldürme olasılıkları çok daha yüksek olmaktadır.

            Sterilan

            Sterilan maddeler mikroorganizmaların sporlar dahil tüm şekillerini tahrip eden glutaraldehit, formaldehit gibi özel kimyasal maddelerdir. Sterilan kelimesi mutlak steriliteyi ifade eder.

            Spor ve sporisidler

            Patojen mikroorganizmaların bazıları olumsuz şartlara dayanabilmek için kimyasal geçirgenliği azaltan kalın bir dış membran meydana getirirler ve spor oluştururlar. Böylece kimyasal maddelerin yani dezenfektanların hücreye ulaşarak tahrip etmesini önlemiş olurlar. Bu nedenle dezenfektanların bu aşamada kimyasal ve fiziksel anlamda hücreyi etkilemesi güç olacaktır.  Hücrenin tahribi için dezenfektanla spor oluşturan hücre arasında uzun bir temas süresi gerekebilecektir. Bu tür sporları da tahrip eden dezenfektanlar sporisid etkili dezenfektanlardır.

            Yüksek, orta ve düşük dereceli dezenfeksiyonlar:

            Yüksek düzeyde dezenfeksiyon

            Yüksek seviyede dezenfeksiyon, sterilizasyon olarak ifade edilebilir ve bu uygulamada bakteri sporları ve viruslar dahil tüm mikroorganizmalar yok edilir. Kimyasal ajan olarak glutaraldehit ya da etilen oksit gibi maddeler kullanılır. Bu tür bir dezenfeksiyon bazı tıbbi ve cerrahi aletler için gerekmektedir.

Orta düzeyde dezenfeksiyon

Orta dereceli dezenfeksiyon da sporlar etkilenmezler ancak tüberküloid hücreler etkilenirler. Ayrıca yapısında protein kılıf bulunmayan bazı daha dirençli virus türleri de inaktive edilebilmektedir.

Düşük düzeyde dezenfeksiyon

Doğal konumdaki mikroorganizmaları bertaraf etmek için uygulanan bir dezenfeksiyon çeşididir. Tüberküloz bakterileri, bakteri sporları ve hücre çevresinde protein kılıfları olmayan virusların inaktivasyonu bu dezenfeksiyonla yapılamaz.

Sonuç olarak, bir sanitasyon işlemi uygulanacaksa yapılması gereken düşük düzeyde, çevreye en az zarar verecek, ekonomik, uygulanması basit ve artıklarının suyla giderilmesi kolayca yapılabilen bir dezenfektan seçilmelidir.

Dezenfeksiyon yapılacak yer ve yüzeylerin en az şekilde kirlenmesini sağlamakta önemlidir. Örneğin bir takım bariyerlerin bulunması, eldiven kullanılacak yerlerde eldivenlerin düzenli olarak giyilmesi, dokunmayla bulaşacak mikroorganizmaların en az taşınması ve dolayısıyla dezenfeksiyonun ihtiyaç duyulmayacağı veya daha seyrek yapılabileceği avantajını sağlar. Böylece tüm odaların, yada odalarda bulunan sandalye, masa, banket, kullanılan eşyalar gibi yerler az dokunmadan dolayı yada mikroorganizmalarla bulaşın az olması nedeniyle kirlenmenin azalması ve buna paralel olara dezenfeksiyon ihtiyacının minimuma indirilmesi sağlanmış olur. Bu tür yüzeylerin temizliği ve dezenfeksiyonu için orta düzeyde dezenfeksiyon yeterli olabilir ve bunun içinde çamaşır suyundan maksimum derecede faydalanılması gerekir (metal yüzeyler haricinde). Orta düzeyde bir dezenfeksiyonun yeterli olduğu bölgelerde tüberkülosid, virusid, bakterisid etkili bir dezenfektan seçmek gerekir. Bu aynı zamanda Hepatit ve HIV viruslerine de etkili olacaktır. Burada seçilebilecek uygun dezenfektanlardan biri de alkol-kuaterner amonyum klorür preparatlarıdır.

Yüksek düzeyde dezenfeksiyon, insan vücuduna penetre olan, mukoza içine giren, kan bariyerinin içinde görev yapacak medikal alet ve cihazlar için gerekir ve tek çözüm glutaraldehitli dezenfektan maddeler olmalıdır. Formaldehitli preparatlar veya kombinasyonları da bu amaçla kullanılabilirler.

Terminal dezenfeksiyon yapılması gerekmesi halinde pulverizatörle sisleme yapılması, kullanılacak olan kimyasal maddenin de seçimi önemlidir. Uygulanacak dezenfektan maddenin alkol bazlı olması, mikroorganizmalar üzerine etkinliğinin havada asılı durmasıyla artacağından önemlidir. Bu nedenle preparatın parlama noktasının yüksek olması seçilecek kimyasal madde konusunda yön gösterici olacaktır. Terminal dezenfeksiyondan sonra da yapılacak havalandırmanın kullanılan kimyasal maddenin insan ve eşyalar üzerindeki zararlı etkisinin giderilmesi de en kısa ve olumlu şekilde olması gerekmektedir.

Özellikle eksojen kaynaklı hastane infeksiyonlarının önlenmesinde dezenfeksiyon ve antisepsinin rolü çok önemlidir. Eksojen kaynaklı infeksiyonlar çapraz infekfesiyonla veya çevreden bulaşma ile olur. Çapraz infeksiyon kaynaklarını diğer hastalar ve hasta yakınları ile hastanın tedavisi ve bakımından sorumlu hastane personeli oluşturur. Çevreden bulaşma ise kullanılan eşyalar, tedavi ve bakım için gerekli araç ve gereçler, cihazlar, hava ve yiyecekler nedeniyle olmaktadır, o nedenle hijyen kurallarının hekim, hastabakıcı, hemşire, temizlik görevlileri ve hasta tarafından doğru ve yerinde kullanılması çok önemlidir. Hijyen kurallarının doğru bir şekilde uygulanması dezenfeksiyon ve antisepsinin bir politika oluşturularak bilinçli bir şekilde yürütülmesi ile mümkündür. Dezenfeksiyon; cansız ortamların patojen mikroorganizmalardan arındırılması, hijyenik koşullara getirilmesi işlemidir. Yer ve yüzeylerin dezenfeksiyonu için ısıdan maksimum fayda sağlanmalı ancak gerektiğinde kimyasal preparatlar kullanılmalıdır. Yanlış dezenfeksiyon uygulamaları kimyasal maddelerin gelişigüzel kullanılmasıyla başlar. İnfeksiyonlarla mücadelede yanlış ve yaygın antibiyotik kullanımı dirençli mikroorganizmaların oluşumuna neden olduğu gibi yanlış dezenfeksiyon uygulamaları da aynı sonucu meydana getirir, o nedenle dezenfeksiyon için tercihen sıcak su yoksa soğuk su ile deterjan ve sabunla her gün yapılacak mekanik temizlik çok iyi sonuç verir. Bu işlemlerde sonra gerekiyorsa kimyasal maddeler kullanılmalıdır. Havada bulunan mikroorganizmalardan korunmak için de özellikle kontrollü hepa filtrelerden oluşmuş havalandırma sistemlerinin çalıştırılması, toz tutucularının kullanılması, klimaların tercihen split tipi kullanılması ve filtrelerinin sürekli bakımı ile 2537 A^o dalga boyunda UV ışınlarının kullanılması önerilir. Bunlara rağmen infeksiyon nedeni olan patojen mikroorganizmalardan kurtulmak mümkün olmuyorsa terminal dezenfeksiyon uygulamasına geçilmelidir.

Antisepsi; patojen mikroorganizmaların üremelerini durdurmak veya öldürmek için canlı doku üzerine kimyasal maddelerin uygulanmasıdır. Antisepsi için kullanılan kimyasal maddelere antiseptik denir. Ellerin çapraz infeksiyonlarda önemli rolü vardır. Eller devamlı olarak dış ortamla temas halinde olduğu için hastalık yapan mikropların bulunduğu maddelerle  kirlenebilir. Dezenfeksiyon için belirtilen kurallar ellerin antisepsisi için de geçerlidir. En basit tedbir olan el yıkamanın su ve sıvı sabun kullanarak doğru ve düzenli yapılmasıyla infeksiyon riski önemli ölçüde azalmaktadır. Gerekiyorsa hijyenik el antisepsisi için 30 saniye süre ile ve cerrahi el antisepsisi için en az bir dakika süre ile uygun preparatlar seçilerek eller yıkanır. Ameliyat öncesi deri, mukoza antisepsisi içinde alkol veya iyot bazlı antiseptikler kullanılabilir.

Dezenfeksiyon ve antisepsi için kullanılmakta olan kimyasal maddeler özelliklerine göre gruplandırılarak tablo halinde verilmiştir (tablo 1). Bu tip hazır tablolardan faydalanılarak hangi mikroorganizmalar için ne tür bir dezenfektan yada antiseptik seçilmelidir? bu sorunun cevabına ulaşmak ve bilinçli dezenfeksiyon kavramının yerleştirilmesi daha kolay olacaktır.

Tablo 1: Önemli dezenfektan ve antiseptiklerin özellikleri (1).