Hacettepe Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Eczacılık Tekn. Bölümü, Radyofarmasi AD, Ankara

Radyasyon ( =Işınım ) “Enerjinin bir yerden başka bir yere taşınmasıdır.”

Bu olayla günlük yaşantımızda sıkça karşılaşırız. Örneğin “ışık”, duyu organlarımızdan gözle görebildiğimiz bir radyasyondur. “Isı” hissettiğimiz bir radyasyondur.

            Oysa “mikrodalga” ve “X-ışınları” gibi diğer radyasyonları ne görebiliriz ne de hissedebiliriz.

            Günlük yaşantımızda karşılaştığımız radyasyonların önemli bir kısmı doğal kaynaklardan gelmektedir. Güneş başlı başına bir doğal radyasyon kaynağıdır. Dünyamızın havasında, suyunda, toprağında, doğal olarak bir miktar Uranyum, Toryum ve Potasyum-40 gibi radyoaktif maddeler bulunmaktadır.

Enerjinin yoğunlaşmış şekli olan “Kütle” temel parçacık olan bu “yapı taşları”ndan oluşur. Yapı taşları bir araya gelerek Nükleonları (proton ve nötron), nükleonlar bir araya gelerek atom çekirdeğini oluşturur. Atom çekirdeği de etrafındaki elektronlar ile atomları meydana getirir.

            Bu kararlı enerji durumları bozulduğu zaman sistemle çevresi arasında enerji alış-verişi olur. Bu enerji alış-verişi;

a) Elektromagnetik dalga paketi şeklinde olabilir (a, b radyasyonu)

b) Kütleli (bazen de yüklü) parçacık yayınlaması şeklinde olabilir (g radyasyonu).

            1895’te Alman Fizikçi Wilhelm Conrad Roentgen X-ışınlarını keşfetmiştir. Bundan bir yıl sonra da, 1896 yılında Fransız araştırıcı Henry Becquerel karanlıkta Uranyum tuzunun yanına koyduğu fotoğrafik filmlerin karardığını görmüş ve buradan Uranyumun da X-ışınlarına benzer radyasyon yaydığını bulmuştur.

            İki yıl sonra Pierre ve Marie Curie Uranyumdan, kendisine nazaran çok daha radyoaktif olan iki elementi ayırmayı başarmış ve bunlara Polonyum ve Radyum adını vererek, tüm bu maddelere “Radyoaktif Maddeler” demişlerdir.

            Doğadaki bazı elementlerin atomları kararlı olup proton (Z) sayısı ile nötron sayısı (N) dengededir. Kararlı çekirdekte proton ve nötronlar birbirlerine nükleer kuvvetlerle son derece sıkı bağlıdırlar ve hiçbir parçacık dışarı kaçamaz (KARARLI ELEMENTLER).

            Doğadaki bazı elementlerin N/Z dengesi 1’den büyüktür ve bu kararsızlık nedeniyle enerjileri fazladır, işte bu fazla enerjiyi dışarıya bazı parçacıklar vererek atarlar. Bunlara KARARSIZ ELEMENTLER, RADYOAKTİF MADDELER (RADYOİZOTOPLAR) olaya da RADYOAKTİVİTE denir.

Radyoaktivite ikiye ayrılır:

a) Doğal Radyoaktivite  

b) Yapay radyoaktivite

Periyodik cetvelde N/Z oranının bozulması ²⁰⁷Bi ile başlar, yani Bi kararlı en ağır

                                                                                                                              83

çekirdektir. Sonrakiler kararsız elementler olup radyoaktif elementlerdir.

            Radyoaktif çekirdek ise fazla enerjisini 3 yolla boşaltabilir:

a) a-ışıması             

b) b-ışıması

c) g-ışıması, yaparak.

a) a-Radyasyonu: Partiküler tabiattadır yani, alfa parçacığı 2 proton ve 2 nötrondan oluşmuş bir ⁴He çekirdeğidir ve pozitif yüklüdür.                                                                                     ²

^- Atom numarası büyük olan izotoplarda görülür ve genellikle doğal radyoaktif atomlarda rastlanır,

- Korunmak (=durdurmak) için çok küçük kalınlıklar yeterlidir, örneğin: ince bir kağıt tabakası,

- Enerjisi en fazla radyasyondur, ama kütlesi büyük olduğundan havada fazla yol alamaz (birkaç cm) ve enerjisini önüne çıkan cisimlere bırakır. Difüzyon yeteneği fazla değildir. Herhangi bir madde içinden geçerken yolları üzerinde yoğun bir iyonlaşma meydana getirirler,

- Dış (eksternal) radyasyon tehlikesi yaratmazlar. Ancak; mide, solunum ve derideki yaralar vasıtasıyla vücuda girdiklerinde tehlikeli olabilirler.

                b) b-Radyasyon: Partiküler tabiattadır. Çekirdekteki enerji fazlalığı, çekirdek civarında E=mC² ile açıklanabilen, bir kütle oluşturur. Bu kütle çekirdekteki fazla yükü alır ve dışarıya beta ışını olarak çıkar.

            - Çekirdekteki enerji fazlalığı protondan geliyorsa b⁺ ile gösterilir ve pozitron denir,

            - Çekirdekteki enerji fazlalığı nötrondan geliyorsa b^- ile gösterilir ve negatron denir,

            - b-ışıması, çekirdektan b⁺ veya b^- çıkışıdır,

            - b-radyasyonu da, a-radyasyonu gibi belli yük ve kütleye sahip olduğundan madde içinden geçerken yolları üzerinde iyonlaşmaya sebep olurlar,

            - Bu iyonlaşma a-radyasyonun oluşturduğundan daha azdır,

            - Giricilikleri a’dan 100 kez fazladır,

            - Havada 3-5 m yol katederler,

            - Korunmak (=durdurmak) için ince alüminyum levha yeterlidir.

c) Gama Radyasyonu: Elektromagnetik dalga tabiatındadır. Gama ışınlarının kaynağı atomun çekirdeğindedir. Atom çekirdeğinin enerji seviyelerindeki farklılıklardan meydana gelir. Çekirdek, bir a ve b taneciği çıkarttıktan sonra kararlı bir durumda olmaz. Fazla kalan çekirdek enerjisi, gama ışını denen elektromagnetik dalga halinde yayınlanır.

- Gama ışınları b-ışınlarından daha yüksek enerjilidir,

- Yüksüzdürler, elektrik ve manyetik alanda sapma göstermezler,

- Difüzyon yeteneği en fazladır,

- İyonlaştırma yeteneği en az olandır,

- Havada birkaç yüz metre yol alabilirler,

- Korunmak (=yavaşlatmak) için birkaç cm kalınlıkta kurşun tuğlalar veya 1m kalınlıkta beton duvar gerekir.

d) X-Işınları: Röntgen ışınlarıda denilen X-ışınları, görünür ışık dalgaları ve morötesi ışınları gibi  dalga şeklindedir. Bir atoma dışarıdan gelen veya gönderilen yüksek enerjili elektronlar o atomun ilk halkalarından elektronlar koparırlar. Atomdan kopan bu elektronun yerine daha yüksek seviyelerden elektronlar atlayarak kopan elektronun yerindeki boşluğu doldururlar. Bu sırada ortaya çıkan enerji fazlalığı X-ışını şeklinde dışarı salınır.

Çekirdek içerisinde bulunan protonlardan bir tanesi hareketi esnasında atomun ilk halkalarındaki elektronu yakalar ve nötrleşir. Yakalanan bu elektronun halkasındaki boşalan yere diğer bir halkadan bir elektron atlamasıyla X-ışını meydana gelir.

            RADYASYON BİRİMLERİ (2,3)

            İyonlaştırıcı radyasyonla yapılan çalışmalarda sonuca ulaşabilmek ve zararlı biyolojik etkileri belirleyebilmek için radyasyon miktarının bilinmesi gerekir.

            Uluslararası Radyasyon Birimleri Komitesi (ICRU) radyasyon çalışmalarında kullanılan kavramlar olan aktivite, ışınlama dozu, soğurulma dozu ve doz eşdeğeri için özel birimler tanımlamıştır. Bunlar:

            Curie (Ci), Röntgen (R), rad ve rem’dir. Ancak bu birimler 1986’dan itibaren yerini SI sistemi birimleri olan Becquerel (Bq), Coulomb/kg, Gray (Gy) ve Sievert (Sv)’e bırakmıştır.

RADYASYONUN YAŞANTIMIZDAKİ YERİ (1,4,5)

Son 50 yıl içinde radyasyondan faydanılarak yapılan çalışmalar yaşam standartlarımızın gelişmesine önemli katkılarda bulunmuştur.

Radyasyonun başlıca kullınım alanları şunlardır:

I. Sağlık Alanında Kullanım:

            Tıbbi alandaki radyasyon uygulamaları, radyasyonla görüntü elde edilmesi ve radyasyonun hücre veya tümörleri yok edebilme yeteneğine sahip olması temeline dayanır. Bu iki özelliğinden dolayı radyasyon hastalıkların;

a) Teşhis               

b) Tedavisinde kullanılmaktadır.

            Radyasyonun tıbbi alanda en eski kullanımı ve her geçen gün geliştirilen çeşidi X-ışınları olup teşhiste kullanılır. Bu alanla uğraşan dala RADYOLOJİ denir.

            X-ışınları yaygın şekilde kullanılmakta ve her yıl milyonlarca kişi X-ışınlarıyla muayene edilmektedir. Bu tetkikler sırasında da hastalar değişik seviyede doz almaktadır.

            Vücuttaki organ veya dokuların işlevleriyle ilgili çalışmalar yapmak üzere teşhis ve tedavide bazı radyoizotoplar/radyonüklidler kullanılır. Bu yöntemle yapılan çalışmalar NÜKLEER TIP olarak adlandırılır.

            Gama kameralar yardımıyla yapılan tanısal amaçlı nükleer tıp uygulamalarında hastaların maruz kaldığı dozlar uygulanan işleme göre değişiklik göstermektedir.

            Radyasyonun tıptaki bir diğer kullanım alanı kanserli hücreleri tedavi etme çalışmaları yani RADYOTERAPİ’dir. Yüksek enerjili X veya gama ışınları ile tümör dokusunun tahribi amaçlanmaktadır.

            Bunun dışında çeşitli tıbbi malzemenin sterilizasyonu amacıyla radyasyondan yararlanılabilmektedir. Özellikle ısıya hassas ilaçların, tüm tıbbi malzemelerin, kozmetiklerin, çeşitli ilaç ve kozmetik hammedelerinin sterilizasyonu bu yolla yapılmaktadır. Son ambalajında sterilizasyon olanağı en önemli avantajlarındandır.

            II.Enerji Üretiminde Kullanımı:

            Günümüzde nükleer enerji pek çok ülkede başlıca enerji kaynağıdır. Dünyanın çeşitli ülkelerindeki enerji üreten nükleer reaktör sayısı 434 dolayındadır. Günümüzde dünyadaki elektrik enerjisi üretiminin %13’ü nükleer santrallerden sağlanmaktadır ve bu miktar bazı ülkelerde %70 ve daha üzeri değerlere ulaşmaktadır, örneğin: Fransa’da %78,2’dir. Avrupa Birliği’nde bu oran %30’lar dolayındadır. Halen 14 ülkede 35 nükleer santral inşa halindedir.

            III. Endüstride Kullanımı:

            Bir takım duyarlı ölçme ve değerlendirme cihazlarında, fotosellerde, tahribatsız analizde, kalite kontrol işlemlerinde, seviye-nem-yoğunluk tayinlerinde, sondaj ve petrol arama işlemlerinde, maden aramalarında nükleer enerjiden yararlanılmakta; dökümhanelerde, hava alanları ve çeşitli güvenlik noktalarında X-ışını cihazları kullanılmaktadır.

            IV. Tarımda Kullanımı:

            Çeşitli tohumların radyasyona maruz bırakılmasıyla mutasyonlar sağlanır. Bunların bir kısmı yararlı olabilir ve daha nitelikli ürün elde edilebilir yani tohum ıslahında kullanılmaktadır.

            Son yıllarda gama ışınları baharatların, drogların ve besinlerin dekontaminasyonu amacıyla da kullanılmaktadır.

            V. Silâh Olarak Kullanım:

            Radyoizotoplar çeşitli nükleer silahların, nükleer başlıklı füzelerin, bombaların yapımında kullanılmaktadır.

            VI. Tüketici Ürünleri:

            Televizyonlar, duman dedektörleri, fosforlu saatler, paratonerler ve lüks lambası fitilleri gibi ürünler de radyasyonun kullanıldığı ürünler olarak karşımıza çıkmaktadır.

            VII. Diğer Kullanım Alanları:

            Çeşitli arkeolojik buluntuların yaşlarının tayini, adli tıpta çeşitli suç delillerinin saptanmasında, akarsularda debi ölçümü, barajlarda kaçak su tesbiti, yer altı su hareketlerinin takibi, haberleşme uyduları ve uzay roketleri için gerekli uzun ömürlü pillerin yapımında da radyasyondan yararlanılmaktadır.

            STERİLİZASYON NEDİR? (6,7,8,9,10)

            Sterilizasyon; şartlar geri dönse bile ortamda bakteri sporları da dahil olmak üzere hiçbir canlı organizmanın bulunmamasıdır.

            Farmakopelerce kabul edilen sterilizasyon yöntemleri:

-         Buhar sterilizasyonu veya otoklav sterilizasyonu

-         Kuru ısı sterilizasyonu

-         Etilen oksit sterilizasyonu

-         Aseptik filtrasyon

-         Radyasyonla sterilizasyon’dur.

Çeşitli tıbbi ve farmasötik materyallere uygulanan sterilizasyon yöntemleri aşağıda özetlenmiştir:

Buhar sterilizasyonu ve aseptik filtrasyon gibi geleneksel sterilizasyon tekniklerinin pratik oluşu, ürün integrasyonu ve ekonomik oluşu avantajlı yönleridir.

Aseptik filtrasyon, sterilizasyon işlemi olarak ürün degredasyonunun en az olduğu sterilizasyon tekniğidir. Ancak mutlak bir sterilizasyon tekniği değildir.

Bununla beraber son yıllarda yapılan çalışmalar göstermektedir ki; radyasyonla sterilizasyonla tek kullanımlık tıbbi malzemelerin sterilizasyonunun yanı sıra, enjeksiyonluk çözeltiler ve katılar, kozmetik ürünler ve çeşitli ilaç ham maddeleri sterilize edilebilmektedir.

GAMA RADYASYON İŞLEMİ NEDİR? (11,12) 

Gama radyasyon işlemi ürünün kontrol edilen düzeylerde iyonize edici radyasyona tabi tutulmasıdır. Radyasyonun kontrol edilmesi radyasyon dozu şeklinde adlandırılır ki, bu da aynı zamanda ürüne en az radyasyon hasarı verecek şekilde ürün üstündeki mikroorganizma yükünü istenen düzeylere indirmek için gerekli olan radyasyon dozu şeklinde ifade edilir ve; ürünün radyasyona maruz kalma süresinin kontrolü ile ayarlanır.

Seçilen radyasyon dozu üründeki radyasyona duyarlı mikroorganizmaların sayısına, istenilen sterilite temin seviyesine ve ürünün radyasyona duyarlılığına bağlıdır. Ürünün mikroorganizma yükün kontaminasyon riski veya mikroorganizma  yükü mümkün olduğu kadar az olmalıdır. Genellikle ürün üzerindeki mikroorganizma  yükünün azlığı güvenliğin artması demektir.

Gama radyasyonu ve yüksek enerjili ışınlarla sterilizasyon ilk olarak BP 1993 Appendix III ve USP XVII Appendix II’de endüstriyel sterilizasyon olarak yer almıştır:

“Gama radyasyon genellikle sterilizasyon amaçlı olarak 25 kGy kullanılmaktadır. Valide edilmiş diğer dozlar da sterilizasyonda kullanılabilir. Eğer 25 kGy’den düşük doz kullanılırsa, ürünün ilave bir yöntemle ışınlama öncesinde mikroorganizma  yükünün izlenmesi gerekir.”

NEDEN GAMA RADYASYONU: (11,12,13)

Gama Radyasyonunun üstünlükleri şöyle sıralanabilir:

a)      Penetrasyon:

Gama radyasyonun ambalaj materyallerinden geçebilme özelliği sayesinde ürün ya da etkin madde, paketlenmiş halde sterilize edilir.

b)      Ürün Formülasyonu/Ambalajlama:

Enjektörler, flakonlar, infüzyon setleri gibi ambalaj materyallerinin yanı sıra mikroküreler, lipozomlar, monoklonal antikorlar gibi ilaç taşıyıcı yeni sistemler de başarıyla sterilize edilebilir. Zira EO sterilizasyonunda olduğu gibi gazın ürün içine veya dışına difüzyon riski yoktur ve çok katlı paketleme materyali kullanılabilir.

c)      Validasyon İşlemi Kolaylığı:

Tek değişkenin zaman olduğu bu işlemin validasyonu oldukça kolaydır. ⁶⁰Co kaynağı yerleştirildikten ve gerekli doz saptandıktan sonra taşıyıcının kaynak çevresi boyunca hareketinde her pozisyonda kalması gereken süreyi kontrol etmek üzere zaman ayarlı saatler kullanılır.

d)      İşlem Sonrası Garanti:

Dozimetri sisteminin kullanılması, işlem süresince ve de işlem sonrasında sonuçlarının uygunluğunun göstergesidir. Bu sistemle ürünün maruz kaldığı doz gösterildiği için, ayrı bir sterilite testine gerek yoktur. Ürün sterilizasyon sonrası ayrı bir işleme tabi tutulmadan tüketiciye ulaştırılabilir, yani karantina süresi gerekmez.

EO sterilizasyonu, kalıntı gazın uzaklaştırılması için işlem sonrası uzun bir zaman gerektirir. İşlem sırasında ürünün gazla reaksiyonu sonucu bozunma ürünleri oluşabilir ki, bunlar da toksik olup, bazı hastalarda aşırı duyarlılık reaksiyonlarına neden olur. Bu kalıntılar işlemden sonra en az 7 gün veya daha uzun bir zamanda belirlenebilir.

e)      Endotoksin Düzeyinin Azalması:

Bu işlem sterilizasyon yöntemleri arasında sadece radyasyonla sterilizasyonla başarılabilir ki; bu da radyasyonla sterilizasyonun en büyük avantajlarından bir tanesidir.

GAMA IŞININ ÖZELLİKLERİ: (12)

Gama radyasyon için ana kaynak endüstriyel kullanımı olan ⁶⁰Co’dır; ¹³⁷Cs’de kullanılabilmektedir. ⁶⁰Co’ın yaydığı gama ışını şu özelliklere sahiptir:

- Cobalt atomu radyoaktif ise de yaydığı gama ışınları radyoaktif değildir,

- Gama ışınları radyoaktif kalıntı bırakmazlar,

- Gama ışınları çok yüksek penetrasyon yeteneğine sahiptirler; bu nedenle gama ışınları bitmiş ürünlerde kılıflar, kutular, kartonlar vs. ambalajlardan geçerek işlev görebilir,

- Radyasyon (ışınlama) soğuk bir işlemdir; işlem sırasında ürünlerde meydana gelen sıcaklık birkaç derecedir,

- Radyasyon toksik kalıntı bırakmaz,

- Radyasyon işleminin güvenliği mükemmeldir.

GAMA RADYASYON MİKROORGANİZMALARI NASIL ÖLDÜRÜR? (14)

            Mikroorganizmalar, gama radyasyonla yaşamsal moleküllerinin yıkımı sonucu veya bileşenlerdeki kimyasal değişiklikle ölmektedir.

            Gama radyasyon ve diğer tip iyonize radyasyon, biyolojik olarak etkin makromoleküllerin uzaysal konfigürasyonunu veya moleküler yapısını değiştirerek mikroorganizmaları öldürür veya inaktive eder. Bu iki yolla olabilir: Birincisi, makromoleküllerin bağlarındaki enerjiyi direkt olarak depo ederek. Bu olay hücrenin normal foksiyonlarını değiştirerek veya yok ederek yapılarının değişmesine neden olabilir. İkincisi, mikroorganizmanın sitoplazmasındaki suda serbest radikaller meydana getirmektedir. Bu serbest radikaller, makromoleküllerle reaksiyona girerek normal fonksiyonlarını bozarlar.

            Diğer bir sonuç ise, mikroorganizma üremesindeki azalmadır. Verilen radyasyon dozuyla inaktive olan mikroorganizma sayısındaki azalma istatiksel bir olaydır. Bu, biyolojik olarak etkin makromoleküllerdeki denatürasyon duyarlılığına bağlıdır. Fakat organizmalar, radyasyon uygulaması sonucu gördükleri zararı tamir yeteneklerine veya zarara karşı devamlılıklarına göre farklılık gösterirler. Mikroorganizmaların hidrasyon durumu, radikal yok edici olması veya olmaması, organizma boyutu radyasyon uygulaması sonrası alınan sonuca etkilidir. Tüm mikroorganizmaları öldürmeyi içeren diğer sterilizasyon yöntemlerinin aksine (basınçlı buhar ve etilen oksit gibi), radyasyonla sterilizasyonda doz tayin yöntemi yalnızca ürünün mikroorganizma  yüküne bağlıdır.

GAMA RADYASYONUN UYGULAMALARI (15,16,17,18,19,20)

            Gama radyasyonun sağlık alanında uygulamaları arasında ilaç, kozmetik ve tıbbi malzeme endüstrisinde kullanımı gelmektedir.

Gama radyasyonla sterilize edilebilen farmasötik dozaj şekilleri şunlardır:

- Steril etkin madde ve yardımcı maddelerin aseptik ortamda karıştırıdığı ve steril paketlere konduğu oftalmik pomatlar,

- Sulu çözeltileri halinde stabil olmayan, kullanımdan hemen önce çözülen veya süspansiyon verecek şekilde disperse edilen steril enjeksiyonluk tozlar,

- Steril etkin madde ve yardımcı maddelerin basınç altında doldurulduğu aerosoller,

- Enjeksiyonluk lipozomal, nanosferik ve mikrosferik kontrollü ilaç taşıyıcı sistemler,

- İmplantasyonla uygulanabilen polimerik ilaç taşıyıcı sistemler.

Genel olarak ortamda nem varlığı ilacın radyasyon stabilitesini azalttığından, katı dozaj şekilleri veya susuz formülasyonlar, sulu ortamdakilere göre daha stabildirler.

Gama radyasyonun uygulandığı tıbbi malzemeler ise başlıca üç grup altında sınıflanabilir:

i- Tıbbi Bakımda Kullanılan Malzemeler:  Hava filtreleri, yüz maskeleri, galoşlar, fırçalar, aşı taşıyıcıları, petri kutuları, idrar analiz tüpleri, test tüpleri gibi malzemeler tıbbi bakım sırasında kullanılan malzemelerdir,

ii- Cerrahi İşlemde Kullanılan ya da Hasta ile Direkt Temasta Bulunan Malzemeler: Yapışkan bantlar, hava tüpleri, eldivenler, drenler, enjektörler, iğneler, petler, spekulumlar, cerrahi setler, sütür materyalleri, klipler, hemodiyaliz setleri,... gibi malzemeler cerrahi işlem sırasında kullanılmaktadır,

iii- Geçici veya Kalıcı İmplant ve Cihazlar: Arterio-venöz şantlar, periton diyaliz setleri, kalp kapakçıkları, periferal vasküler protezler, dental implantlar, yapay göz kapağı, eklem protezleri gibi malzemelerle geçici veya kalıcı implantlar ve cihazlardır.

Kozmetik endüstrisinde, çeşitli kozmetik ürünlere ve kozmetik ürün hammaddelerine gama radyasyon uygulanmaktadır. Bunlar arasında: jelatin, nişasta, kaolin, talk, titanyum dioksit, demir oksitleri, mika, çeşitli tahıl unları, renklendirici tozlar, kozmetik ürün uygulayıcı araçlar (fırçalar, pudra uygulayıcıları, vs), kulak delme kitleri, pamuk toplar, bandajlar, diş kaşıma halkaları, tek kullanımlık emzik, tamponlar, talk içeren ürünler, çamur maskesi, saç kremleri, losyonlar, diş macunları, göz ve dudak kalemleri, şampuanlar, temizleme sütleri, kremler, arap zamkı, uçucu yağlar, birçok bitkisel hammadde ve bitki preparatları sayılabilir.

Departmanımızda da ilaç, kozmetik ve tıbbi malzemelerin gama radyasyonla sterilizasyonu/dekontaminasyonu konusunda tamamlanmış ve halen devam eden tez çalışmaları ve projeler bulunmaktadır.

Sonuç olarak gama radyasyonla sterilizasyon yaygın olarak kullanılmasına rağmen, radyosterilizasyon diğer konvansiyonel metotlara göre birçok avantaja sahiptir. Sürekli bir yöntem olup kontrolü kolay ve oldukça güvenilirdir. Radyasyonun penetrasyonu nedeniyle paketleme işlemi tamamlanmış ürünlerin sterilizasyonu mümkündür. Paketleme için her tür malzeme seçilebilir. Sterilizasyon işlemi sırasında ısı oluşmadığı için radyasyonun kimyasal etkisi düşüktür. Gama radyasyonla sterilizasyonun, pahalı yatırım gerektirmesine karşın tam ve güvenilir bir sterilizasyon yöntemi olması nedeniyle hem hastanelerde hem de ilaç ve kozmetik endüstrisinde kullanım açısından etilen oksit ve diğer sterilizasyon tiplerine üstün tutulması gereken çağdaş bir yöntem olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır.

1. Bilir N., Radyasyon ve Sağlık, HASAK-SSYV –Teknik Rapor No:1, Ankara, 1994.

2. Togay Y.E., Radyasyon ve Biz, TAEK-Radyasyon Sağlığı ve Güvenliği Dairesi, Ankara, 2002.

3. Atakan Y.,Çernobil Kaynaklı Radyoaktif Serpintilerin Çevreye ve İnsana Etkileri, TÜBİTAK, Ankara, 1994.

4. Yaşar S., Radyasyon ve Radyasyondan Korunmak, TAEK-Çekmece Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi, İstanbul, 1999.

5. IAEA, Radiation Safety, International Atomic Energy Agency-96-00725 IAEA/PI/A47E, Austria, 1996.

6. Consultans’ Meeting on Radiation Sterilization in the Pharmaceutical Industry, IAEA-Section of Industrial Application and Chemistry Division of Physical and Chemical Sciences, Vienna, 1996.

7. Guidelines for Industrial Radiation Sterilization of Disposable Medical Products (Cobalt-60 Gamma Irradiation), IAEA-TEC DOC, Vienna, 1990.

8. ANSI/AAMI/ISO 1137, International Organization for Standardization, Geneve, 1995.

9. EN 552, Sterilization of Medical Devices, Zurich, 1994.

10. Akın S., Radyasyonun Mikroorganizmalar Üzerine Etkileri Endüstride Radyasyonla Sterilizasyonda Kalite Kontrolü ve Kalite Temini Uygulamalı Kursu, TAEK-Ankara Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi, Ankara, 1995.

11. Olguner G., Özer A.Y., Radyasyonla Sterilizasyon: II. İlaçların Radyasyonla Sterilizasyonu, FABAD J. Pharm. Sci., 25, 53-73 (2000).

12. Naki N., Özer A.Y., Kozmetik Ürünlerde ve Kozmetik Ürün Hammaddelerinde Kontaminasyon ve Gama Radyasyonla Sterilizasyon/Dekontaminasyon, Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi, 22, 81-102 (2002).

13. Berk F., Özer A.Y., Radyasyonla Sterilizasyon. I: Radyasyonla Sterilizasyonun Tıbbi Aletlerde Kullanımı, FABAD J. Pharm. Sci., 24, 223-232 (1999).

14. Endüstride Radyasyonla Sterilizasyon Kursu, TAEK-ANTHAM, Ankara, 2002.

15. Olguner G., Sülfonamit Grubu İlaçların Gama Radyasyon ile Sterilizasyonu ve Diğer Yöntemlerle Karşılaştırılması, (Master Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2000.

16. Berk F., Tek Kullanımlık Tıbbi Malzemelerin Gama Radyasyonu ve Diğer Yöntemlerle Karşılaştırılması, (Master Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2002.

17. Naki N., Bazı Kozmetik Ürünlerin ve Kozmetik Ürün Hammaddelerinin Gama Radyasyonuyla Sterilizasyonu/Dekontaminasyonu Üzerinde Çalışmalar, (Master Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2003.

18. Benchaabane H.S., Özer A.Y., Radiation Sterilization of Pharmaceuticals and Secondary Effects, IAEA-Project No: ALG/08/010 (2002).

19. Özer, A.Y., the Use of radiation Processing for Sterilization or Decontamination of Pharmaceuticals and Pharmaceutical Raw Materials, IAEA-Project No:10357/R

20. Bazı Kozmetik Ürünlerin ve Kozmetik Hammaddelerin Gama Radyasyonla Sterilizasyonu/Dekontaminasyonu Üzerinde Çalışmalar. H.Ü. Araştırma Fonu Proje No: 01.013.006. (2001).